ΜΙΑ ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΜΥΘΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΞΟΥ
Ο γεωλογικός σχηματισμός της Νάξου
Τριάντα εκατομμύρια χρόνια π.χ. η Νάξος, σύμφωνα με τους γεωλόγους, ήταν μια από τις κορυφές της αρχαίας οροσειράς Αιγαιίς που διέσχιζε ένα μεγάλο τμήμα της συμπαγούς ξηράς που ξεκινούσε από το Ιόνιο και έφτανε μέχρι την Ασία. Η τελική διαμόρφωση του εδάφους που καταλαμβάνει σήμερα η Ελλάδα ξεκίνησε δύο εκατομμύρια έτη π.χ. μέχρι μία σχετικά πρόσφατη περίοδο το δέκα χιλιάδες π.χ.
Το γεγονός ότι η δημιουργία της Νάξου δεν αποδίδεται από τους αρχαίους συγγραφείς σε θεϊκές ενέργειες, δημιουργεί την αίσθηση ότι ο σχηματισμός της νήσου δεν είναι αποτέλεσμα νέων αλλά παλαιοτέρων γεωλογικών μεταβολών. Σε αυτό συναινεί, κατά τη γνώμη μας, και το γεγονός ότι η Νάξος υπήρξε ένα από τα κέντρα του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού.
Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός
Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ευρήματα που αποδεικνύουν την ύπαρξη του πολιτισμού που ονομάστηκε πρωτοκυκλαδικός και χρονολογείται από το 3.200 π.χ. Ο ανάπτυξη του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού θεωρείται ότι κάλυψε ολόκληρη την τρίτη προ χριστού χιλιετία , από κάποιο σημείο και έπειτα, παράλληλα με την εξέλιξη του πρωτομινωικού πολιτισμού.
Η αρχιτεκτονική εξέλιξη των Πρωτοκυκλαδικών οικισμών δείχνει ότι η περίοδος αυτή δεν ήταν ενιαία. Ενώ αρχικά οι πόλεις δεν ήταν περιτοιχισμένες και τα σπίτια ήταν σχετικά αραιά το ένα από το άλλο από τα μισά της τρίτης χιλιετίας τα σπίτια άρχισαν να κτίζονται το ένα κοντά στο άλλο και να επιχειρείται ένας περιτοιχισμός των πόλεων με χαμηλά τείχη. Ακόμα και οι τοποθεσίες στις οποίες ιδρύονται οι πόλεις επιλέγονται με βάση την ασφάλεια που μπορούν να προσφέρουν, δηλαδή την μειωμένη τους προσβασιμότητα από πιθανούς εχθρούς. Όλα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ασφάλεια που νιώθουν τη πρώτη περίοδο οι κάτοικοι των νήσων μετατρέπεται σε ανασφάλεια την ύστερη περίοδο και είναι προφανές ότι κινδυνεύουν από εξωτερικούς εχθρούς, πολύ πιθανά τους Κρήτες που κυριάρχησαν πολιτισμικά στις νήσους των Κυκλάδων από τα μισά της τρίτης χιλιετίας και έπειτα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ για τους περισσότερους συγγραφείς το όνομα Νάξος αποδίδεται σε έναν ηγεμόνα των Κάρων όπως θα δούμε και παρακάτω, για την Ελληνική μυθιστορία Νάξος είναι ο γιος του Απόλλωνα και της Ακάλλης της κόρης του Μίνωα. Με αυτό τον τρόπο επιχειρείται η μυθική διασύνδεση της Νάξου με τον Μινωικό πολιτισμό.

Οι προέλληνες
Την περίοδο αυτή θεωρείται ότι η Νάξος, όπως και ο υπόλοιπος Ελλαδικός χώρος κατοικείτο από προελληνικές φυλές. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να σημειώσουμε ότι υπάρχει μία γενική σύγχυση για το ποιες φυλές μπορούν να θεωρηθούν ως Ελληνικές. Για παράδειγμα στην σχετική σύγχρονη βιβλιογραφία ως προέλληνες θεωρούνται οι Φλοίσβοι, οι Πελασγοί, οι Κάρες, οι Θράκες ακόμα και οι Κρήτες. Ο Ιππόλυτος πάντως στο “χρονικόν” αναφέρει ότι υπάρχουν πέντε Ελληνικά έθνη: οι Ίωνες, οι Αρκάδες, οι Βοιωτές, οι Αιολείς και οι Λάκωνες.

Στρογγύλη-Θράκες
Στην κλασική ελληνική μυθολογία πάντως η πρωτοκυκλαδική περίοδος φαίνεται να αγνοείται. Οι μύθοι που αναφέρονται στο νησί φαίνεται να αναφέρονται σε μία ύστερη περίοδο. Έτσι, σύμφωνα με τον Διόδωρο αλλά και άλλους συγγραφείς το πρώτο όνομα της νήσου ήταν Στρογγύλη και κατοικείτο από Θράκες.
Ο Βούτης, ο πρώτος ηγεμόνας του νησιού, εμφανίζεται ως αρνητικό πρόσωπο. Εκδιώχθηκε από την πατρίδα του και αναγκάστηκε να καταφύγει στη Νάξο μαζί με τους οπαδούς του καθώς επιβουλευόταν την εξουσία του ετεροθαλούς αδελφού του (Ο Βούτης και ο Λυκούργος ήταν ετεροθαλή αδέλφια από διαφορετική μητέρα) που χρίστηκε βασιλιάς μετά τον θάνατο του πατέρα τους.
Η Στρογγύλη (όπως ήταν το όνομα του νησιού τότε λόγω του σχήματος της) έγινε ορμητήριο των πειρατικών επιδρομών του για λάφυρα και γυναίκες. Καθώς τα γύρω νησιά δεν είχαν πολλά να προσφέρουν στο λεφούσι του Βούτη οι επιδρομές του επεκτάθηκαν και στην ηπειρωτική χώρα. Σε μια από τις επιδρομές του στο βουνό του νησιού Δριός έπιασε τις ιέρειες του Διονύσου σε ένα όργιο και ανάγκασε μία από τις τροφούς του τη Κορωνίδα να συνευρεθεί μαζί του. Η επίκληση της αγαπημένης του τροφού προκάλεσε την παρέμβαση του Διονύσου που έθαψε τον Βούτη σε ένα πηγάδι. Αυτό ήταν και το τέλος του.
Η ασέβεια του Βούτη προς τον Διόνυσο φανερώνει αρκετά πράγματα. Πρώτον τη μη Ελληνική καταγωγή των Θρακών που δεν αποτίουν σεβασμό προς το πρόσωπο του προστάτη του νησιού και δεύτερον την υπόθεση ότι εφόσον ο Διόνυσος οι μύθοι συνδέουν πολύ έντονα τον Διόνυσο με τη νήσο και καθώς προϋπήρχε των Θρακών τότε οι παλαιότεροι κάτοικοι της νήσου, δηλαδή άλλες προελληνικές φυλές (πιθανότατα Φλοίσβοι και Πελασγοί), θα πρέπει να λάτρευαν τον Διόνυσο. Έτσι η άποψη που διατυπώνεται από πολλούς ότι δηλαδή ο Διόνυσος ήταν ένας αρχαίος θεός που η λατρεία του ήταν τόσο διαδεδομένη ώστε τα Ελληνικά φύλα αναγκάστηκαν να τον εντάξουν στη θεολογία τους φαίνεται να επιβεβαιώνεται.

Δία-Οι Αλωάδες
Ο θάνατος του ηγεμόνα τους φαίνεται πως δεν συνέτισε καθόλου τους Θράκες και έτσι σε μία άλλη επιδρομή τους στην Φθιώτιδα κατόρθωσαν να αρπάξουν την γυναίκα και την κόρη του Αλωέα, την Ιφιμέδεια και την Παγκρατίδα. Η Παγκρατίδα ήταν τόσο όμορφη ώστε δύο από τους αρχηγούς των Θρακών, ο Σίκελος και ο Εκήτορας, αλληλοσκοτώθηκαν σε μονομαχία για την απόκτηση της. Μετά τον θάνατο τους βασιλιάς των Θρακών και σύζυγος της Παγκρατίδας ανακηρύχτηκε ο Αγασσάμενος. Η βασιλεία του όμως δεν κράτησε πολύ. Ο Αλωέας τους έστειλε τους γιους του στη Στρογγύλη να βρουν και να πάρουν τη μάνα τους και την αδελφή τους.
Οι γιοι του Αλωέα, Ωτος και Εφιάλτης. ονομάζονταν Αλωάδες λόγω του θεσμικού τους πατέρα και ήταν γιοι του Ποσειδώνα και της Ιφιμέδειας. Ήταν οι πιο όμορφοι θνητοί που ανέθρεψε η γη και στα εννιά τους μόνο χρόνια είχαν ο καθένας τους εννιά οργιές ύψος και εννιά πήχες πλάτος και ένας χρησμός έλεγε ότι δεν μπορούσαν να σκοτωθούν μήτε από χέρι θνητού μήτε από χέρι αθανάτου. Οι Αλωάδες νίκησαν τους Θράκες και βασίλεψαν στο νησί δίνοντας τέλος στην επί δύο αιώνες κυριαρχία των Θρακών. Αυτοί αναφέρει ο Διόδωρος, ήταν που μετονόμασαν τη νήσο από Στρογγύλη Δία, ένα όνομα που αναφέρεται από πολλούς αρχαίους συγγραφείς ως το παλαιότερο όνομα της Νάξου. Όμως και η βασιλεία των Αλωάδων είχε τραγικό τέλος καθώς όταν αρρώστησε και πέθανε η αδελφή τους μάλωσαν και αλληλοσκοτώθηκαν.
Ένας άλλος μύθος που συνδέει τους Αλωάδες με την Νάξο έλκει την προέλευση του από την Ιλιάδα. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή οι Αλωάδες περιγελούσαν τους θεούς και έλεγαν πως θα βάλουν το ένα βουνό πάνω στο άλλο για να ανέβουν στον Όλυμπο και πως θα κάνουν δικές τους την Άρτεμη και την Ήρα. Και σαν απόδειξή των λόγων τους έπιασαν τον Άρη και τον έκλεισαν σε ένα χάλκινο καζάνι που έκρυψαν στην έρημο για 13 μήνες, ώσπου η μητριά τους Ηεριβοία η οποία τους εχθρευόταν το είπε στον Ερμή. Ο Ερμής ελευθέρωσε τον Άρη και τον έκρυψε στη Νάξο κάτω από την αποκαλούμενη σιδηρόβρωτην πέτρα ονομασία που μας παραπέμπει στη φημισμένη σμύριδα Νάξου. Οι θεοί ήταν έξω φρενών αλλά όπως είπαμε υπήρχε ο χρησμός σύμφωνα με τον οποίο οι Αλωάδες δεν μπορούσαν να σκοτωθούν ούτε από χέρι θνητού ούτε από χέρι αθανάτου. Έτσι η Άρτεμη τους στήνει παγίδα προτρέποντας τους να πάνε στο νησί με το πρόσχημα ότι θα βρίσκεται εκεί με την Ήρα. Κατά μία άλλη εκδοχή ο Απόλλωνας ερμηνεύοντας τον χρησμό χρησιμοποιεί την Άρτεμη για να τους στήσει την παγίδα.
Οι Αλωάδες όταν έφτασαν στο νησί και βρήκαν μόνο την Άρτεμη άρχισαν να μαλώνουν ώσπου αλληλοσκοτώθηκαν. Κατά μία άλλη εκδοχή η Άρτεμη μεταμορφώθηκε σε ελάφι και πέρασε αστραπιαία ανάμεσα τους αναγκάζοντας τους να εκτοξεύσουν τα ακόντια τους και να σκοτώσουν ο ένας τον άλλο. Ανεξάρτητα από τις όποιες παραλλαγές του μύθου των Αλωάδων δύο είναι τα πράγματα που δεν αμφισβητούνται από κανέναν. Η φύση τους που τους οδηγεί και στην τραγική μοίρα και η σχέση τους με τη Νάξο. Στο νησί πάντως οι Αλωάδες λατρεύονταν σαν ήρωες.

Νάξος-Οι Κάρες
Αν και στο ταξίδι του Θησέα στη Νάξο το νησί αναφέρεται ως Δία πιστεύουμε ότι η έλλειψη απόλυτης γραμμικής συνέχειας στην μυθιστορία, μας επιτρέπει να μελετήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η Νάξος απέκτησε το όνομα της πριν ασχοληθούμε με την έλευση του Θησέα και της Αριάδνης. Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με τους περισσότερους συγγραφείς η Νάξος οφείλει το όνομα της στον βασιλιά των Κάρων προερχόμενων από τη Λατμία που εποίκισαν και κυριάρχησαν στο νησί.. Η βασιλεία των Κάρων δεν συνοδεύεται από τα γνωστά τραγικά αποτελέσματα και εμφανίζεται ως ειρηνική περίοδος. Τον Νάξο διαδέχτηκαν στον θρόνο οι απόγονοι του Λεύκιππος και Σμέρδιος.
Ένας σύγχρονος μύθος σχετικός με την ονομασία της Νάξου που είναι ευρύτατα διαδεδομένος μεταξύ των εντόπιων αναφέρει ότι η Νάξος όταν πολιορκήθηκε από τους Πέρσες ονομαζόταν Στρογγύλη. Ο στρατηγός των Περσών που διοικούσε ένα τεράστιο στρατό ζήτησε από τους κάτοικους να παραδοθούν και εκείνοι παρόλο που δεν είχαν καμία ελπίδα αρνήθηκαν. Τότε ο Πέρσης Στρατηγός είπε “Να οι άξιοι” και έτσι προέκυψε το όνομα Νάξιοι. Οι ίδιοι οι Νάξιοι πολλές φορές αναφερόμενοι στη καταγωγή τους χρησιμοποιούν την λέξη Αξώτης ή Αξιώτης.

Νάξος ή Διονυσιάς
Ο μύθος του Θησέα σημαίνει το τέλος της Μινωικής και την αρχή της Ιωνικής κυριαρχίας. Αλλά πριν εξετάσουμε το συγκεκριμένο περιστατικό θα πρέπει να δούμε τον τρόπο με τον οποίο ο Διόνυσος συνδέεται και πολλές φορές ταυτίζεται με το νησί. Ο Διόδωρος μάλιστα ιστορεί πως το νησί ονομαζόταν από τους ντόπιους Διονυσιάδα
Μετά τον θάνατο της μητέρας του Σεμέλης του ο Διόνυσος κυοφορήθηκε στον μηρό του Δία. Ο Διόνυσος γεννήθηκε οκτώ μήνες μετά τη σύλληψη του. Ο Ασκληπιός υποστηρίζει πως η πρόωρη γέννηση του ήταν δώρο (Σημ συγ: προφανώς εξιλέωσης) της Ήρας στον Διόνυσο και μάλιστα πως αυτή η χάρη δόθηκε και σε όλες τις γυναίκες του αγαπημένου του νησιού, δηλαδή της Νάξου.
Μετά τη γέννηση του ο Δίας αφήνει το παιδί στη Νάξο στα χέρια των τροφών Φιλίας, Κορωνίδας και Κλείδης. Η επιλογή της Νάξου εκ μέρους του Δία δεν περιέχει στοιχεία έκπληξης. Και ο ίδιος ο βασιλέας των θεών είχε στο παρελθόν μεταφερθεί από την Κρήτη στη Νάξο από τον Ερατοσθένη για να τον γλιτώσει από τον πατέρα του Κρόνο κρύβοντας τον στο όρος που μέχρι και σήμερα φέρει το όνομα του.
Ο Διόνυσος διεκδίκησε και κέρδισε τη Νάξο από τον Ποσειδώνα. Η λατρεία του δεν είναι μόνο λατρεία του θεού αλλά και λατρεία της άμπελου. Η Νάξος λόγω του σχήματος της παρομοιάζεται με φύλλο άμπελου. Αναφέρεται δε ότι υπήρχε μία κρήνη από όπου έβγαινε κρασί.
Ένας πολύ γνωστός μύθος που συνδέει τον Διόνυσο με τη Νάξο αναφέρει ότι ο Διόνυσος μίσθωσε ένα καράβι Τυρρήνων πειρατών για να τον μεταφέρουν από την Ικαρία στη Νάξο. Αυτοί παρακάμπτοντας τη Νάξο επιχείρησαν να τον μεταφέρουν στην Ιωνία για να τον πουλήσουν. Ο Διόνυσος μετέτρεψε τα κουπιά και το κατάρτι σε φίδια, ένας κισσός έπνιξε το καράβι και μία βοή από αυλούς έσπασε την ησυχία. Οι πειρατές μόλις κατάλαβαν πως ήταν θεός έπεσαν στη θάλασσα να γλιτώσουν και μεταμορφώθηκαν σε δελφίνια. Μόνο ο πηδαλιούχος γλίτωσε γιατί επέδειξε σεβασμό.

Διονυσιακή ευδαιμονία
Στη Νάξο αλλά και στις Κυκλάδες γενικότερα ο Διόνυσος αναφέρεται ως Μειλίχιος και είναι προστάτης όχι μόνο της άμπελου αλλά και των συκιών και των ελαιόδεντρων. Ο Διόνυσος ταυτίζεται με την γονιμότητα της γης. Η Νάξος μέχρι και τους κλασικούς αιώνες είναι ξακουστή για τα προϊόντα της και παίζει σημαντικό ρόλο στο εμπόριο. Ο Πίνδαρος την αποκαλεί “λιπαράν” ενώ ο Αριστοτέλης μιλάει για την ακμάζουσα κτηνοτροφία της. Εκτός από κρασιά και κτηνοτροφικά προϊόντα παράγει μύγδαλα, λάδι και σύκα. Επίσης ξακουστό είναι και το Ναξιακό μάρμαρο και οι Νάξιοι τεχνίτες είναι ιδιαίτερα ικανοί στην επεξεργασία του. Τέλος η ανάπτυξη του εμπορίου οδηγεί πολλούς στη θάλασσα και το νησί θεωρείται ότι βγάζει καλούς ναυτικούς.
Στον ίδιο σύγχρονο μύθο που αναφερόταν στην προέλευση της ονομασίας του νησιού αναφέρεται επίσης ότι η Νάξος ήταν πολύ εύφορη και είχε πολύ πυκνά δάση στα οποία και κατέφυγαν οι κάτοικοι αποφασισμένοι να παίξουν κλεφτοπόλεμο με τον κατακτητή. Ο Πέρσης μη μπορώντας να εισχωρήσει χωρίς σημαντικές απώλειες αναγκάστηκε να βάλει φωτιά στο δάσος. Το νησί, λένε οι Νάξιοι, καιγόταν επί 3 ή 4 μήνες. Από τότε το νησί δεν είναι τόσο εύφορο πια. Και πράγματι, οι περιγραφές των αρχαίων για τη Νάξο δεν συμπίπτουν με τη σημερινή εικόνα της. Μπορεί να είναι το πιο εύφορο νησί των Κυκλάδων αλλά απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί “λιπαρά” ή “σε ευδαιμονία” όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ηρόδοτος.
Νάξος και θεοί
Ο Διόνυσος πάντως δεν ήταν ο μοναδικός θεός που λατρευόταν στο νησί. Από την Νάξο λέγεται ότι απήχθη η Αμφιτρίτη, η ομορφότερη από τις κόρες του Νηρέα και της Δωρίς, από τον Ποσειδώνα, ενώ χόρευε με τις αδελφές της σε μία από τις ερημικές παραλίες του νησιού. Μαζί της ο Ποσειδών απέκτησε τον Τρίτων του οποίου το τέλος επίσης συνδέεται με το νησί. Επίσης γιοι του Ποσειδώνα εμφανίζονται να είναι και οι Αλωάδες όπως είδαμε. Διαδεδομένη ήταν η λατρεία του Απόλλωνα και της Άρτεμης που μπορεί να μην γεννήθηκαν στο νησί αλλά πολλοί μύθοι τους συνδέουν με αυτό. Σύμφωνα με τον Ησίοδο η Λητώ κόρη των Τιτάνων Κοίου και Φοίβης κυνηγημένη από την ζήλια της Ήρας που δεν ήθελε να την αφήσει να γεννήσει ένα θεό πιο σπουδαίο από τον γιο της Άρη πέρασε από τη Νάξο και τη Πάρο πριν καταφύγει στη Δήλο. Η Δήλος δημιουργήθηκε από το σώμα της Τιτανίδας Αστερίας που για να αποφύγει την αγκαλιά του Δία κατέφυγε στη θάλασσα και έγινε κινούμενη νήσος. Μόλις η Λητώ ανέβηκε πάνω της έμεινε ακίνητη δηλαδή “Δήλωσε” τη θέση της και τα υπόλοιπα νησιά έκαναν κύκλο γύρω της γι αυτό και ονομάστηκαν Κυκλάδες. Εκεί η Λητώ γέννησε τον Απόλλωνα και την Άρτεμη οι οποίοι ήταν από τους πλέον αγαπημένους θεούς των Ναξίων όπως φανερώνει και η επιβλητική πύλη του ημιτελούς ναού του Απόλλωνα που οι ντόπιοι σήμερα αποκαλούν Πορτάρα και δεσπόζει του λιμανιού. Η λατρεία της Άρτεμης στο νησί δεν αποκλείεται να αντικατέστησε σε ένα βαθμό την λατρεία της Δήμητρας που επίσης λατρευόταν στο νησί όπως φανερώνουν και τα ερείπια του αρχαίου ναού αφιερωμένου στη Δήμητρα που σώζονται μέχρι και σήμερα. Τέλος ευρύτατα διαδεδομένη ήταν και η λατρεία του Δία και όπως είδαμε οι Νάξιοι πίστευαν ότι εκεί πέρασε ένα μέρος της παιδικής του ηλικίας.

Η Αριάδνη της Νάξου
Ένας από τους πιο αγαπητούς μύθους των αρχαίων ήταν ο μύθος του Θησέα και της Αριάδνης γιατί σήμαινε την αρχή της κυριαρχίας των Ελληνικών φύλων επί του Μινωικού πολιτισμού. Το κομμάτι του μύθου που σχετίζεται με την ακούσια ή εκούσια εγκατάλειψη της Αριάδνης στη Νάξο είναι ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα σημεία της Ελληνικής μυθιστορίας.
Η κυρίαρχη παραλλαγή αναφέρει ότι ο Θησέας εγκατέλειψε την Αριάδνη στη Νάξο (που τότε ονομαζόταν Δία) είτε επειδή ενώ αγαπούσε την Αίγλη την κόρη του Πανοπέα είχε υποσχεθεί γάμο στην Αριάδνη για να τον βοηθήσει να βγει από τον λαβύρινθο και έτσι αναγκάστηκε να την αφήσει κοιμισμένη και να φύγει, είτε επειδή τον προέτρεψε η Αθηνά, είτε επειδή ντρεπόταν να την πάει στην Αθήνα.
Όμως επίσης πολλούς υποστηρικτές έχει η άποψη πως ο Θησέας δεν εγκατέλειψε την Αριάδνη αλλά εξαναγκάστηκε να την αφήσει είτε διότι φοβήθηκε τον Διόνυσο που την άρπαξε και την μετέφερε στο όρος Δριός, είτε γιατί τον έκανε να την ξεχάσει.
Εξίσου συγκεχυμένη είναι και η τύχη της Αριάδνης μετά την φυγή του Θησέα. Οι υποστηρικτές της εγκατάλειψης υποστηρίζουν πως μόλις η κόρη ξύπνησε και ανακάλυψε τη φυγή του Θησέα κρεμάστηκε και την ανάστησε ο Διόνυσος ή πως ο Διόνυσος την βρήκε να κλαίει και την πήρε για δική του γυναίκα.
Άλλες λιγότερο διαδεδομένες εκδοχές αναφέρουν πως η Άρτεμις σκότωσε τη κόρη γιατί έχασε την αγνότητα της από τον Θησέα ή γιατί συνευρέθει με αυτόν στο ιερό της ή στο ιερό του Διονύσου. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι η Άρτεμις παρηγόρησε την Αριάδνη και πως είτε την ζευγάρωσε με τον Οίναρο τον ιερέα του Διονύσου είτε της υποσχέθηκε πως θα ενωθεί με τον Διόνυσο.
Επίσης σύγχυση επικρατεί σε σχέση με το στεφάνι που κατασκεύασε ο Ήφαιστος από χρυσό και Ινδικούς λίθους. Πολλοί υποστηρίζουν ότι το συγκεκριμένο στεφάνι το έκανε δώρο ο Διόνυσος στην Αριάδνη για να δεχτεί να παρατήσει τον Θησέα ή για να την παρηγορήσει για την φυγή του ενώ η πιο διαδεδομένη άποψη υποστηρίζει την εκδοχή ότι το συγκεκριμένο στεφάνι ήταν δώρο της Αφροδίτης και των Ωρών για τους γάμους τους. Αναφέρεται δε, ότι ήταν τόσο λαμπρό ώστε οι θεοί το έβαλαν στον ουρανό να λάμπει πλάι στα άλλα αστέρια και το ονόμασαν αστερισμό της Αριάδνης.
Οι Νάξιοι πάντως, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος, λάτρευαν δύο Αριάδνες. Η μία γυναίκα του Διονύσου που μαζί του απόκτησε τον Στάφυλο η οποία γιορταζόταν με χαρές και η άλλη που εγκαταλείφθηκε από τον Θησέα στη Νάξο η οποία τιμόταν λιγότερο και με λιγότερη χαρά.
Ο βασιλιάς της Κρήτης Μίνωας πάντως δεν κάθισε με σταυρωμένα τα χέρια και κυνήγησε τον Θησέα καταλήγοντας στη Νάξο και εξαναγκάζοντας τον Διόνυσο να κρυφτεί σε μία διπλανή νήσο με το όνομα Διονουσία ή Διονυσία την σημερινή Δονούσα. Το ζευγάρι του Διονύσου και της Αριάδνης αναλήφθηκε στον ουρανό από το όρος Δριός και έγινε δεκτό με θεϊκές τιμές από τους θεούς του Ολύμπου όπου ο Διόνυσος πήρε τη θέση της Εστίας στο Δωδεκάθεο.

Ο εποικισμός της Νάξου
Ο εποικισμός της Νάξου που ξεκίνησε τον 11ο και ολοκληρώθηκε τον 9ο προ χριστού αιώνα από Ίωνες κάτοικους των Αθηνών, των Θηβών και ίσως της Ευβοίας φαίνεται να ήταν ειρηνικός. Οι αυτόχθονες Κάρες και οι λοιπές φυλοομάδες που κατοικούσαν το νησί δεν έφεραν αντίσταση στην εποίκιση.
Γενάρχης των Ιώνων της νήσου θεωρείται ο γιος του Νηλέα Πρόμηθος. Ο Νηλέας ήταν γιος του βασιλιά των Αθηνών Κόδρον. Ο Κόδρον όρισε σαν κληρονόμο του τον πρωτότοκο γιο του Μέδων αλλά ο Νηλέας, επειδή ο αδελφός του ήταν κουτσός και δεν μπορούσε να πολεμήσει τον θεωρούσε κατώτερο και έτσι αποφάσισε να φύγει μαζί με τους υποστηρικτές του για να εποικίσει τα μικρασιατικά παράλια. Στο δρόμο τα καράβια σπρωγμένα από δυνατούς ανέμους προσάραξαν στη Νάξο. Η κακοκαιρία συνεχιζόταν καθιστώντας αδύνατη την συνέχεια του ταξιδιού και έτσι ο Νηλέας αποφάσισε να ζητήσει χρησμό. Οι μάντεις αποκάλυψαν ότι κάποιοι από τους ταξιδιώτες βαρύνονταν με μεγάλα κρίματα και γι αυτό οι θεοί εμπόδιζαν τη συνέχεια του ταξιδιού. Ο Νηλέας με σκοπό να παραπλανήσει τους φταίχτες και να τους κάνει να αποκαλυφθούν σοφίστηκε ένα σχέδιο. Δήλωσε ότι και ο ίδιος είχε σκοτώσει κάποιον και θα έμενε πίσω για να μπορέσουν να φύγουν οι υπόλοιποι. Τότε αυτοί που είχαν διαπράξει τα εγκλήματα ξεθάρρεψαν και φανερώθηκαν λέγοντας πως κι αυτοί θα έμεναν μαζί του. Ο Νηλέας έφυγε για τα μικρασιατικά παράλια αφήνοντας στη Νάξο όσους είχαν κρίματα στους οποίους συμπεριλαμβανόταν και ο γιος του Πρόμηθος.
Άλλη παραλλαγή αυτής της ιστορίας αναφέρει ότι ο Πρόμηθος αναγκάστηκε να καταφύγει στη Νάξο γιατί σκότωσε στην Ιωνία τον αδελφό του Δαμασιχθόνα. Λέγεται επίσης ότι οι γιοι του Δαμασιχθόνα κατεδίωξαν τον Πρόμηθο και στη Νάξο.
Πάντως ο Πρόμηθος είτε σκοτώθηκε είτε πέθανε από φυσικό θάνατο πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Νάξο.
Ο Πρόμηθος λοιπόν και οι υπόλοιποι Ίωνες που επίσης βαρύνονταν με κρίματα εμφανίζονται από την μυθιστορία ως ο γενάρχης των Ιώνων Ναξίων. Θα πρέπει πάραυτα να επισημανθεί ότι τα περισσότερα από τα παραπάνω περιστατικά δεν αποτελούν τη μυθική ιστορία της Νάξου αλλά την μυθική ιστορία της Νάξου όπως διαμορφώθηκε από την επικυρίαρχη Αθηναϊκή κουλτούρα σε μία περίοδο που οι δύο πόλεις-κράτη βρίσκονταν σε ανταγωνιστικές σχέσεις. Οι ίδιοι οι Νάξιοι το πιθανότερο είναι να διεκδικούν τους Αλωάδες ως γενάρχες τους και οι μαρτυρίες που έχουμε για την λατρεία τους συναινούν σε αυτό. Αντίθετα δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Πρόμηθος τιμόταν στο νησί ή έστω αναγνωριζόταν ως γενάρχης.
Στον Καλλίμαχο πάντως βρίσκουμε μια από τις απογόνους του Πρόμηθου την βασιλοπούλα Κυδίππη και τον πατέρα της Κήυκα. Στο μεγάλο πανηγύρι Δήλου ο Ακόντιος ένα από τα αρχοντόπουλα της Κέας είδε την Κυδίππη και την ερωτεύτηκε με τη πρώτη ματιά. Καθώς δεν μπορούσε να τη πλησιάσει μηχανεύτηκε ένα σχέδιο. Έγραψε κάτι σε ένα ρόδι και το πέταξε στα πόδια της μέσα στο ιερό της θεάς. Καθώς οι αρχαίοι Έλληνες δεν διάβαζαν ποτέ από μέσα τους η Κυδίππη σήκωσε το ρόδι και διάβασε με απορία “Ορκίζομαι να παντρευτώ τον Ακόντιο”. Ο όρκος είχε δοθεί, έστω και χωρίς να το ξέρει η κοπέλα.
Όταν επέστρεψε στη Νάξο ο πατέρας της θέλησε να τη παντρέψει με ένα από τα αρχοντόπουλα του νησιού. Η Κυδίππη δεν είχε αντίρρηση και έτσι ορίστηκε ο γάμος. Πριν τον γάμο όμως η κόρη αρρώστησε βαριά και έτσι αναβλήθηκε. Όταν ξαναορίστηκε ο γάμος έγινε πάλι το ίδιο και όποτε κανονιζόταν και πλησίαζε η ημερομηνία η νέα έπεφτε βαριά άρρωστη στο κρεβάτι. Ο Κήυκας κατέφυγε στο μαντείο των Δελφών. Εκεί του αποκαλύφθηκε η αλήθεια. Όταν γύρισε και καθώς ο όρκος δεν μπορούσε να παραβιαστεί πάντρεψε τη κόρη του με τον Ακόντιο. Οι απόγονοι τους έζησαν μέχρι τον 4ο αιώνα στην Ιουλίδα (πόλη της Κέας) τιμημένοι από όλο το κόσμο.
Μετά τον εποικισμό της από τους Ίωνες και ολόκληρη την προκλασική περίοδο (8ος-6ος αιώνας π.χ.) γνώρισε μεγάλη ακμή και κυριάρχησε πολιτισμικά στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου. Όπως είδαμε η Νάξος εκείνη τη περίοδο χαρακτηρίζεται “λιπαραν” ή σε ευδαιμονία από τους αρχαίους. Τα φημισμένα γλυπτά της από Ναξιακό μάρμαρο κοσμούν ακόμα και σήμερα τη Δήλο.



Η αρχή του τέλους της μυθιστορίας
Όπως είπαμε και στο προμύθιο, μέχρι τη προκλασική περίοδο στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε διαχωρισμός της Ιστορίας από τον μύθο. Την κλασική περίοδο εμφανίζεται η εξής παραδοξότητα. Η μυθική ιστορία και η ιστορική καταγραφή που διεκδικεί την αντικειμενικότητα συνυπάρχουν. Το πως οι δύο εκφάνσεις της πραγματικότητας διαπλέκονται θα το δούμε στην παρακάτω εξιστόρηση.
Η ολιγαρχία των “παχέων” στη Νάξο κατέρρευσε το 550 π.χ. Την εξουσία πήρε ο τύραννος Λύγδαμις με τη βοήθεια του Πεισίστρατου. Οι ηγέτες των αριστοκρατικών εξορίστηκαν στη Μίλητο. Ο Λύγδαμις βασίλεψε από το 550 μέχρι το 525 π.χ. Το 525 π.χ. ο Λύγδαμις βοήθησε τον Πολυκράτη να επιβάλει την τυραννία στη Σάμο. Επί Λύγδαμι άρχισε να κτίζεται και ο ναός του Απόλλωνα που η πύλη του δεσπόζει μέχρι σήμερα στο λιμάνι της Νάξου που όμως έμεινε ατελείωτος. Μετά τον Λύγδαμι την εξουσία στη Νάξο πήραν οι ολιγαρχικοί μέχρι το 500 π.χ. όταν οι δημοκρατικοί κατάφεραν να διώξουν. Οι ολιγαρχικοί κατέφυγαν στη Μίλητο και ζήτησαν τη βοήθεια του Αριστάγορα. Ο Αριστάγορας αν και στην αρχή ήταν διστακτικός τελικά ζήτησε τη βοήθεια του Ξέρξη. Τελικά κατάφερε να συγκεντρώσει 200 τριήρεις κυρίως Ελληνικές και άγνωστο αριθμό μικρών πλοίων που το 499 απέπλευσαν για τη Νάξο. Μετά από πολιορκία 4 μηνών ο επιτιθέμενος στόλος επέστρεψε άπρακτος. Οι Νάξιοι που είχαν με κάποιο τρόπο ειδοποιηθεί βρέθηκαν καλά οχυρωμένοι και κατάφεραν να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τη πολιορκία. Πολλά λέγονται για τον τρόπο με τον οποίο διέρρευσε το μυστικό της εκστρατείας. Ο Ηρόδοτος υποστηρίζει ότι την προδοσία την διέπραξε ο Μεγαβάτης ενώ οι περισσότεροι σύγχρονοι συγγραφείς αποδίδουν την διαρροή είτε στα Ελληνικά πληρώματα των πλοίων είτε στον ίδιο τον Αριστάγορα!! Ας δούμε όμως πως ο μύθος κινούμενος παράλληλα με την ιστορική καταγραφή περιέγραψε το γεγονός.
Κάποτε ο Νάξιος Προμέδοντας φιλοξενήθηκε στο σπίτι ενός φίλου του Μιλήσου Υψικρέοντα. Η γυναίκα του Υψικρέοντα ερωτεύτηκε παράφορα τον Προμέδοντα και μία νύχτα που έλειπε ο άντρας της πήγε στο δωμάτιο του. Παρόλο που ο Προμέδοντας δεν ήθελε να προδώσει τον φίλο του δεν μπόρεσε να αντισταθεί στην Νέαιρα. Την πήρε και έφυγαν κρυφά για την Νάξο. Η απαγωγή αυτή προκάλεσε μακροχρόνιο πόλεμο μεταξύ των πόλεων. Οι Μιλήσιοι με τους συμμάχους τους κατάφεραν στη διάρκεια του πολέμου να κτίσουν ένα πολεμικό κάστρο μπροστά στη πόλη της Νάξου από όπου έκαναν επιδρομές. Σε μία από αυτές τις εξορμήσεις έπιασαν αιχμαλώτους κι αρκετούς αμάχους μεταξύ των οποίων και μια αρχοντοπούλα την Πολυκρίτη. Η ομορφιά της κοπέλας θάμπωσε έναν από τους στρατηλάτες των συμμάχων τον Διόγνητο ο οποίος συμπεριφορόταν στη κοπέλα σαν να ήταν γυναίκα του. Έτσι η Πολυκρίτη άρχισε να κινείται πιο ελεύθερα μέσα στο στρατόπεδο των συμμάχων. Μία ημέρα που οι Μιλήσιοι γιόρταζαν τα Θαργήλια κατάφερε με το πρόσχημα ότι ήθελε να στείλει ένα δώρο στα αδέλφια της να κρύψει μέσα στο ψωμί που τους έψησε ένα μήνυμα που παρακινούσε τους Ναξίους να επιτεθούν μετά το πέρας της γιορτής όταν όλοι θα ήταν μεθυσμένοι ή θα κοιμούνταν. Οι Νάξιοι ακολουθώντας τις οδηγίες της εισέβαλαν στο στρατόπεδο των συμμάχων κατατροπώνοντας τους.
Μία άλλη εκδοχή ιστορεί πως εκείνος που πρόδωσε τους Μιλησίους ήταν ο Διόγνητος. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή όταν η Πολυκρίτη ζήτησε από τον Διόγνητο να προδώσει τους συμμάχους εκείνος έβγαλε μαχαίρι να τη σκοτώσει αλλά η αγάπη του για την κόρη υπερίσχυσε.
Μια άλλη παραλλαγή αναφέρει πως ο Διόγνητος γνώρισε την κόρη στο Δήλιο ιερό όπου είχε αποκλειστεί από την πολιορκία. Όταν της ζήτησε να γίνει δική του εκείνη δέχτηκε με αντάλλαγμα την προδοσία των συμμάχων.
Σε κάθε περίπτωση πάντως η Πολυκρίτη είχε τραγικό τέλος. Λέγεται ότι ενώ είχε ζητήσει να μην σκοτώσουν τον Διόγνητο αφού και εκείνη τον αγαπούσε, οι Νάξιοι τον σκότωσαν κατά λάθος και εκείνη πέθανε από την λύπη της για τον θάνατο του. Άλλες εξιστορήσεις αναφέρουν ότι η νέα πέθανε από τη συγκίνηση της στη διάρκεια της μεγαλοπρεπούς υποδοχής που της επεφύλαξαν οι Νάξιοι ή πως θάφτηκε κάτω από το βάρος των ταινιών και των ζωνών που τις πετούσαν από τον ενθουσιασμό τους οι συμπατριώτες της.
Το μέρος όπου τάφηκε ονομάστηκε “Βάσκανου τάφος” γιατί οι Νάξιοι έλεγαν πως μία βάσκανη μοίρα δεν άφησε την Πολυκρίτη να ζήσει για να χαρεί τις τιμές που της άξιζαν.
Ότι δεν κατάφεραν ο Αριστάγορας με τον Αρταφέρνη το 499 το κατάφεραν 9 χρόνια αργότερα ο Δάτης με τον Αρταφέρνη. 600 τριήρεις απέπλευσαν από τη Σάμο με κατεύθυνση τη Νάξο. Οι Νάξιοι εγκατέλειψαν τη πόλη και κρύφτηκαν στους λόφους. Οι Πέρσες έκαψαν τη πόλη για να τιμωρήσουν τους Νάξιους για την νίκη τους εννιά χρόνια νωρίτερα.
Μπορεί να πει κανείς ότι αυτό ήταν και το τέλος της ακμής της Νάξου. Έκτοτε το νησί, μέχρι τον 15ο αιώνα και το Δουκάτο της Νάξου, δεν γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη και κατακτήθηκε διαδοχικά από Πέρσες Αθηναίους, Σπαρτιάτες, Θηβαίους και Αθηναίους. Στους αιώνες που ακολούθησαν οι Νάξος έχασε τη παλιά της αίγλη και επήλθε στη κυριαρχία Μακεδόνων, Ρωμαίων, Βυζαντινών, Ρώσων, Φράγκων και Τούρκων για να “απελευθερωθεί” και να γίνει τμήμα του πρώτου Ελληνικού κράτους το 1823.